در این میان، دینداران به نسبت عقیده به تغییر دین در طول زمان و عرض مکان، سه گروه را تشکیل می‌دهند و سه مفهوم را در دین پدید می‌آورند: (1) جمود؛ (2) خروج و (3) نواندیشی و پویایی.
جدا از این که در نفس الامر و مستقل از تفاوت نظر دینداران در این که چه اموری از دین، ثابت و چه اموری متغیر است، می‌توان این سه مفهوم را به طور خلاصه، چنین تعریف کرد:
1. جمود در دین: ثابت دانستن امور ثابت و متغیر دینی.
2. خروج از دین: متغیر دانستن امور ثابت و متغیر دینی.
3. نواندیشی و پویایی در دین: ثابت دانستن امور ثابت؛ و متغیر دانستن امور متغیر دینی.
جریان نواندیشی دینی در میان مسلمانان از جمله شیعیان ایران، مجموعه‌ای است از:
ــ نهضت‌ها و جنبش‌های اصلاح دینی و طرح مباحث بیداری اسلامی؛
ــ طیفی از رویکردهای نوین به قرآن، ترتیب نزول قرآن، تفسیر قرآن و بازگشت به قرآن؛
ــ سندشناسی، متن‌پژوهی و پالایش احادیث و رویکردهای نوین به آنها؛
ــ بررسی انتقادی و سندشناسانه روایات و منقولات تاریخی؛
ــ اجتهاد پویا و فقه پویا؛
ــ بارورسازی کلام سنتی با کلام جدید؛
ــ بازنوشت فلسفه اسلامی و غنی‌سازی آن با دیگر فلسفه‌ها؛
ــ نگاه پالایشگرانه به عرفان، نقد عرفان گریز و خمود و طرح عرفان زندگی و ستیز؛
ــ گونه‌هایی از الهیات رهایی‌بخش و نظریه‌پردازی برای پشتیبانی برخی جنبش‌های سیاسی؛
ــ طرح مباحثی چون حقوق بشر اسلامی، فمینیسم اسلامی و حقوق زنان در اسلام؛
ــ اصلاح نظام آموزشی و متون درسی حوزههای دینی؛
ــ تأسیس مراکز پژوهشی اسلامی؛
ــ تألیف کتاب‌های اسلامی به سبک‌های جدید؛
ــ اتخاذ روش‌های جدید در آموزش‌های اسلامی و تأسیس مراکز آموزشی جدید؛
ــ تأسیس مراکز گفت‌وگو و تقریب (نزدیکی) میان ادیان و مذاهب؛
ــ نقد خرافات، تحریفات و آن دسته از باورها و آیین‌های راه‌یافته به جوامع اسلامی که به عقیده نواندیشان، ریشه در اسلام اصیل ندارند؛
ــ نشر برخی اظهار نظرها و فتاوی متفاوت از سوی مفتیان و مراجع سنتی دینی؛
ــ خلق آثاری ادبی و هنری در مقوله ادبیات و هنر نوگرا و نواندیش دینی.
هر یک از این زمینه‌ها، پیشینه و سیری تاریخی دارند و چهره‌ها و آثاری، آنها را نمایندگی کرده یا فعالیت‌هایی در آنها داشته‌اند. این فعالان به‌ویژه در گروه مؤلف، مترجم، ناشر و روزنامه‌نگار، بیشترین تأثیر را در گسترش فرهنگ مکتوب نواندیشی دینی داشته‌اند.
اهمیت پرداختن به بحث نواندیشی دینی در خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، از اهمیت نواندیشی دینی مایه می‌گیرد و اهمیت نواندیشی دینی هم به عقیده هوادارانش، به اهمیت مانایی و پویایی دین در بستر زمان و مکان است. همه این‌ها نیز به گونه‌ای از نشر آثار مکتوب مایه می‌گیرند، در نشر کتاب، نمایان می‌شوند یا بر نشر کتاب اثر می‌گذارند.
از این رو گشایش پرونده «نواندیشی دینی: گستره‌ها، بایدها و نبایدها» می‌تواند دستاوردی از تاریخ، تجربه، مبانی فکری و دیدگاه گذشتگان و معاصران را فراروی مخاطبان قرار دهد.
به عنوان گام نخست، نگاهی به گذشته داریم تا رگه‌های مباحث مرتبط با نواندیشی دینی را از خلال برخی اخبار، گزارش‌ها و به‌ویژه مقالات و گفت‌وگوهای پیشین ایبنا (از سال 1393 به این سو) شناسایی کنیم و دستاوردهای گذشته را به تولیدات آینده پیوند زنیم. ترتیب ارائه این گزارش، از مطالب کلی به جزئی و سپس تناسب موضوعی مطالب با یکدیگر است:
| ردیف | عنوان‌ها | مصاحبه‌شوندگان، نویسندگان یا سخنرانان | نکات ویژه |
|---|---|---|---|
| 1 | دستمایه‌های نواندیشی دینی و نقش پيش‌برنده «معجم الاحادیث المعتبره» | سید‌علی‌محمد رفیعی (نویسنده) |
تقسیم‌بندی گونه‌های مختلف نواندیشی و نواندیشان دینی و ارائه فهرستی از دیدگاه‌های نواندیشان که دستمایه آنها برای پویاسازی حوزههای مختلف دین است، به‌علاوه ذکر یک نمونه مهم و جدید |
| 2 | بررسی سند ادعیه و مستحبات | سید‌علی‌محمد رفیعی (نویسنده) |
نقد «قاعده تسامح در ادله سنن» و اثبات این که نخستین گام برای انتساب روایتی به معصوم، نداشتن مشکل سندی است. |
| 3 | شیعه چند روایت معتبر دارد؟ آیا همه محتوای نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه دارای اعتبار است؟/ گفت وگوی ایبنا با آیت‌الله محسنی در کابل | آیت‌الله محمدآصف محسنی (مصاحبه‌شونده) |
گفت‌وگو درباره کتاب «معجم الاحادیث المعتبره» (برنده کتاب سال حوزه و کتاب سال جمهوری اسلامی ایران) و دستاوردهای آن، با مؤلفش |
| 4 | صادق آئینه‌وند در گفت وگو با ایبنا: منابع تحریف شده تاریخ اسلام باید نقد شوند/ اشتراک عمده منابع سیره بین شیعه و سنی | دکتر صادق آیینه‌وند (مصاحبه‌شونده) |
همه منابعی که در تاریخ اسلام آورده شده‌اند، صحت ندارند و باید متون را تنزیه، اصلاح، پیرایش و نقد کنیم. |
| 5 | کتاب‌های سخیف در حوزه تاریخ اسلام خوراک مجالس عزاداری شده است/ پژوهش جدید در حوزه تاریخ اسلام منتشر نمی‌شود | دکتر صادق آیینه‌وند (مصاحبه‌شونده) |
ناشران زیادی کتاب‌هایی سخیف و سطح پایین در حوزه تاریخ اسلام منتشر می‌کنند که انتشار این کتاب‌های عوام‌گرایانه، خوراک مجالس روضه‌خوانی است و مجالس عزاداری به مرکز نشر مطالب نامستند و سخیف درباره اسلام بدل شده‌اند. |
| 6 | عاشورانگاری بدون عاشوراپژوهی جايز نيست/ توجه به صلح‌طلبی و اصلاحگری به عنوان پيام و رسالت عاشورا/ اشعار محتشم بايد نقد شوند | ابوالقاسم حسینجانی (مصاحبه‌شونده) |
(1) زمان پویاست و ما متناسب با هر زمان، شأن نزول جدید می‌توانیم داشته باشیم همان طور که اگر الآن پیامبر بود و قرآن نازل می‌شد، حتماً شأن نزول‌های دیگری داشتیم یا اگر امام زمان را در عصر خود داشتیم حتماً کارهای او متناسب با زمان و روز بود. (2) مطالبی که درباره عزاداری گفته يا نوشته می‌شود، معمولاً نقل‌قول هستند از امام محمد باقر (ع)، امام جعفر صادق (ع) و امام رضا (ع) که باید سند آنها بررسی شود. ... حتی اگر در زمان آن امامان، عزاداری می‌شده، شرایط اینچنین ایجاب می‌کرده است چون برای اطلاع‌رسانی و پیام‌دهی، شيوه و راه‌حل دیگری جز این نبوده است. (3) اشعار محتشم کاشانی، مرثيه‌خوانی هستند و فرافکنی، و شاعر در اغلب آنها مسئولیت نظام منحط اجتماعی را به گردن چرخ فلک می‌اندازد؛ مثل: «ای چرخ غافلی که چه بیداد کرده‌ای.» |
| 7 | مردم را با نوشتههای ناپخته از حق دور نکنید/ ... | پرویز خرسند (مصاحبه‌شونده) |
ما در عصر اينترنت هستيم با رسانه‌ای كه تمام دنيا آن را می‌بيند ... . اگر با گفته‌ها و نوشتههای ناپخته و دور از حقيقت، مردم را تحمیق كنيم، آنها را از دست خواهيم داد ... . بايد آگاهانه نوشت و آگاهانه گفت و مستند و مستدل و نزديك به حقيقت ... . وقتی سخن و نوشته، عاقلانه باشد، مخاطب آن را می‌‌پذيرد و قبول می‌‌كند. در غير اين صورت، حتماً دافعه، بيشتر از جاذبه خواهد بود. |
| 8 | قيام عليه تحريف عاشورا/ از صالحی نجف آبادی و شهید مطهری تا محقق داماد | آرش خوزستانی (نویسنده) |
معرفی کتاب‌هایی درباره قرائت‌های نواندیشانه در عاشوراشناسی و تحریف‌های عاشورا و بررسی دیدگاه‌های نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی، علی شریعتی، مرتضی مطهری، محمد بهشتی، محمد اسفندیاری و مصطفی محقق داماد |
| 9 | «جامعه‌شناسی تحریفات عاشورا» به چاپ پنجم رسید | رضا حاجي‌آبادی مدیر انتشارات «هزاره ققنوس» (منبع خبر) |
کتاب «جامعه‌شناسی تحریفات عاشورا» نوشته عبدالحمید ضیایی در فصل‌هایی به روایات ساختگی و تحریف‌های مرتبط با عاشورا و امام حسین (ع) می‌پردازد. |
| 10 | چرا «رساله ذهبيه» نمی‌تواند از امام رضا (ع) باشد؟ / آثار زيانبار عمل به رساله ذهبيه و خاطره‌ای از علامه عسكری | حکیم محمد عبادیانی (مصاحبه‌شونده) |
دلایلی متنی از دیدگاه مبانی دینی و مبانی پزشکی و بهداشتی مکتب طب اخلاطی (طب سنتی) بر مجعولیت نسبت میان «رساله ذهبیّه» (معروف به «طب‌الرضا») و امام رضا (ع) و زیان‌های عمل به برخی دستورهای این رساله |
| 11 | کتابی که حماسه درونت را بیدار می‌کند | سید علی‌محمد رفیعی (نویسنده) |
نگاهی به کتاب «آزادسازي انسان و جهان در انديشه‌هاي راهبردي پيامبر (ص)» نوشته ابوالقاسم حسینجانی که نمونه‌ای از رویکردهای نوین به میراث کهن دینی است. |
| 12 | طنين بيداري؛ از شعر مقاومت ديني تا ترجمه متون اسلامي / زندگينامه علمي و فرهنگي و كتابشناسي آثار دكتر طاهره صفارزاده | سید علی‌محمد رفیعی (نویسنده) |
معرفی دکتر طاهره صفارزاده و رویکردهای نوگرایانه او در جنبه‌های شعر و شعر دینی، علم ترجمه و ترجمه قرآن و دیگر متون دینی |
| 13 | میراحسان: شعرهای صفارزاده در دهه 50 تجربیات نو را به ارمغان آورد | میراحمد میراحسان (سخنران) |
سخنران، مهمترین ویژگی و مشخصه دوره سوم شعری طاهره صفارزاده را توجه به مسائل «بیداری اسلامی» برمی‌شمارد. |
| 14 | تفاسیر سیاسی و اجتماعی قرآن از گسترش مارکسیسم در ایران جلوگیری کرد و فراز و فرودهای کتابی که وجه مهمی در تفسیرپژوهی گشوده است |
شرکت‌کنندگان در دو نشست درباره کتاب «تفسیر سیاسی قرآن در ایران معاصر» نوشته یوسف خان‌محمدی | در کتاب «تفسیر سیاسی قرآن در ایران معاصر» و در سخنان شرکت‌کنندگان، از نقش روحانیانی نواندیش چون سید اسدالله خرقانی، محمدحسن شریعت سنگلجی، سید محمود طالقانی و محمدحسین طباطبایی سخن به میان آمده است. |
| 15 | آیه‌های قرآن، روشنگر یکدیگرند / شریعت‌سنگلجی و روش «تفسیر قرآن به قرآن» | محمد آسیابانی (نویسنده) |
نقلی از کتاب «کلید فهم قرآن» شریعت سنگلجی که نشان می‌دهد این کتاب، دو دهه پیش از «المیزان» علامه طباطبایی، روش تفسیر قرآن به قرآن را مطرح کرده است. |
| 16 | مدير نشر اميدفردا: از ناشر شدن پشيمانم!/ نوانديشی ديني، تکیه به کتاب و سنت با روشی نو است | داوود علی‌بابایی قمی (مصاحبه‌شونده) |
بخشی از این گفت‌وگو شامل دیدگاه‌های این ناشر درباره نواندیشی و نواندیشان و روشنفکران دینی است. او کتاب‌هایی از برخی روحانیان نواندیش دینی ــ مانند نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی و دکتر محمد صادقی تهرانی ــ را منتشر کرده است. |
| 17 | حیات علمی محمدباقر بهبودی از کتاب تا بازتاب | گزارش تجمیعی | کتابشناسی آثار و برخی اندیشه‌های محمدباقر بهبودی، نقدهایی بر آثارش و آن چه صاحبنظران و شاگردانش در مصاحبه با ایبنا درباره او گفته‌اند (دکتر مجید معارف، دکتر مصطفی دلشاد تهرانی، حجت‌الاسلام محمدعلی ایازی، دکتر عبدالله ناصری، فریبرز خسروی، حسین ابراهیمی، محمدجواد مظفر) |
| 18 | صالحی: مرحوم بهبودی عبد دلیل بود نه عبد مشهورات / او حریت رأی داشت و خودسانسوری نمی‌کرد | سید عباس صالحی (سخنران) |
سخنران از اهمیت کار محمدباقر بهبودی و نوآوری‌های محتواگرایانه، نوآوری‌های روش‌گرایانه و نوآوری‌های قالب‌گرایانه او گفته است. |
| 19 | نقد را از نو بشناسیم و راه را بر اندیشه نبندیم/ شاگردان بهبودی از نوآوری‌ها، دیدگاه‌ها و تنگ‌نظری‌ها درباره استادشان گفتند | سخنرانان مراسم یادبود و گرامیداشت مرحوم محمدباقر بهبودی ــ حدیث‌پژوه و قرآن‌پژوه معاصر | آرای خاص محمدباقر بهبودی در حدیث‌پژوهی، قرآن‌پژوهی و تاریخ‌پژوهی |
| 20 | ویژه‌نامه رایحه منتشر شد | محمدرضا حکیمی، سید جمال‌الدین دین‌پرور، سید محمدعلی ایازی، منصور پهلوان، سعید شفیعی خوزانی، امیر ذوقی، محمدرضا نوراللهیان، فرزانه روحانی، حمید باقری، محمد شریفی، زهره اخوان مقدم، مجید معارف، سیدمحسن میرباقری، مژگان سرشار، عبدالهادی فقهی‌زاده، فروغ پارسا، سیدمجید رویین‌تن، شادی نفیسی و مریم قبادی | یادداشت‌ها و گفت‌وگوهایی درباره محمدباقر بهبودی و میراث فکری او |
| 21 | کتابی که به واکاوی «نقش زمان و مکان در اجتهاد» امام خمینی (ره) می‌پردازد | مریم مرادخانی (نویسنده) |
معرفی کتاب «شریعت، عرف و عقلانیت» از محمدتقی فاضل میبدی که دربردارنده پژوهش‌هایی نواندیشانه در برخی مباحث فقهی است |
| 22 | اندیشه‌ورزی بدون گفت‌وگوی روشنفکران دینی و اسلام‌گرایان سنتی نتیجه نمی‌دهد | عبدالحمید ضیایی (مصاحبه‌شونده) |
اثرپذیری‌های عرفان اسلامی و ایرانی از عرفان و تصوف خاوردور و مشکلات گونه‌هایی از روشنفکری و نواندیشی دینی و نمایندگان آنها |
| 23 | حائری یزدی «سروش» را فاقد شناخت درست حرکت جوهری می‌دانست | مرتضی پویان (مصاحبه‌شونده) |
نقل دیدگاه آیت‌الله مهدی حائری یزدی مبنی بر این که عبدالکریم سروش به‌درستی متوجه مبحث «حرکت جوهری» ملاصدرا نشده است. |
| 24 | مهمترین آرای سروش در یک کتاب نقد و ارزیابی می‌شوند | ــ | خبر انتشار کتاب «سروش، دین و نواندیشی: نقد و ارزیابی دیدگاه‌های دکتر عبدالکریم سروش» نوشته عبدالحسین خسروپناه و حسن پناهی آزاد |
| 25 | تفسیر به ترتیب نزول، بر روش‌های دیگر اولویت دارد/ باید کاشف مهندسی‌های قرآن باشیم | عبدالکریم بهجت‌پور، عبدالهادی فقهی‌زاده و مجید فلاح‌پور (سخنرانان نشست نقد و بررسی کتاب «تفسیر تنزیلی (به ترتيب نزول): مباني، اصول، قواعد و فوايد» نوشته عبدالکریم بهجت‌پور) |
اهمیت تدوین، مطالعه و تفسیر قرآن به ترتیب نزول؛ دشواری‌های دستیابی به این ترتیب و آشنایی بیشتر با کتاب موضوع نشست |
| 26 | مُبلّغی: متفکران ما به اجماعی در مبانی نواندیشی دینی نرسیده‌اند | عبدالمجید مُبلّغی (مصاحبه شونده) |
معرفی کتاب «نواندیشی دینی» و گفت‌وگو با نویسنده‌اش |
نظر شما